4 Temmuz 1971’den itibaren Bulgar Patriği makamında olan Maxim, (Marin Naydenov Minkov. Doğumu: 29 Ekim 1914) 6 Kasım’da kalp yetmezliğinden dolayı 98 yaşında vefat etti. Maxim, uzun süredir bir sembol olarak bu makamın başındaydı. Zira hayli yaşlı ve birçok sağlık sorunları olması nedeniyle yönetici vasfı bulunmamaktaydı ve Bulgar Kilisesi’ni astları yönetmekteydi.İstanbul’daki Bulgar Kiliselerini yöneten “Bulgar Ortodoks Kiliseleri Vakfı”nda (Bulgar Eksarhlığı Vakfı) 1993 ile 2007 yılları arasında vakıf yöneticiliği yaptık ve bu süreçte Patrik Maxim ile çok kez bir araya geldik. Rum Patrikhanesi ile girdiğimiz hukuk mücadelelerinde Patrikhane’den yana gösterdiği duruştan ötürü -saygımız baki olmakla birlikte- genelde fikren çatıştık!
1996 ve 2002 yıllarında, Rum Patrikhanesi’ne 2 dava açtık. Özünde; İstanbul’daki Bulgar Cemaati’nin, Rum Patrikhanesi tarafından asimile edilmesinin engellenmesi olan bu davalarda, Patrik Maxim hep Rum Patrikhanesi’nin isteklerini yerine getirdi ve Türkiye’deki Bulgar Ortodokslarının Rum Patriği’ne biat etmesini istedi/sağlamaya çalıştı. O süreçte yaşananları, 2010’da belgeleriyle yayınladığımız, “Patrikhane ile Mücadelem, Bulgar Eksarhlığı Vakfı’nda 15 Yıl” adlı 656 sayfalık kitabımızda (220 belge ve 110 görsel) gözler önüne serdik.
Bu makalemizde, bir müteveffanın ardından karalama amacı gütmediğimizi özellikle vurgulayarak, Bulgar Kilisesi’nde son yıllarda yaşananları ve muhtemel geleceğini analiz etmek istiyoruz.
Bulgaristan’ın komünistlikten demokrasiye geçtiği dönemde büyük bürokratik sıkıntılar yaşanmıştı. Komünist Todor Jifkov yönetimi, 10 Kasım 1989 tarihinde kansız bir darbe ile indirildi ve Bulgaristan’da “Büyük Demokrasi Dönemi” diye adlandırılan bir süreç başladı. Birdenbire ortaya büyük sermayeler çıktı. Güç ve para; eski bürokratlar, mafya mensupları ve geçmişte çok etkili olan gizli servis elemanlarının elinde toplanmıştı. Tabi ki Bulgar Kilisesi açısından da bu gelişmeler olumlu sonuçlar vermedi. Komünist Parti zamanında kurulan Bulgaristan Diyanet İşler Müdürlüğü ise demokratikleşen rejime etkisiz ve basiretsiz bir başlangıç sergiledi.
1990’da, “Ulusal Yuvarlak Masa Toplantısı” yapıldı ve ülkenin sorunları arasında Bulgar Patriği Maksim’in komünist yönetimin adamı olmak, yasal bir şekilde seçilmemiş -komünistler tarafından bu göreve getirilmiş- olması gösterildi. Bu süreçte bütün üst rütbeli din adamları da medyada şeytandan daha kara gösterildiler. Kısa bir süre evvel, de Devlet Araştırma Komisyonu’nun hazırladığı bir rapora istinaden Patrik ve 12 metropolitten oluşan Bulgar Kilisesi Sen Sinodu’nda komünist dönemde “Bulgar İstihbarat Teşkilatı” olan “DS”nin 11 ajanı bulunduğu açıklanmıştı.
Bir grup din adamı yeni bir oluşum gerçekleştirmek için harekete geçti ve Patrik Maxim ile ekibine karşı çalışmaya başladılar. S.D.S Partisi’nden bir milletvekili olan Hristofor Zıbev o dönemde ortaya çıktı ve parlamentodaki “Diyanet İşleri Komisyonu”nun başına geçti. Diyanet İşleri Başkanlığına yaşlı bir avukat olan Metodi Spasov tayin edildi. Yeni komisyon tarafından uygun görünmeyen bazı metropolitler, Diyanet İşleri Müdürlüğü tarafından azledildiler. Patrik Maksim safında olanlar, bu gelişmeleri kilisenin otonomisine tecavüz olarak nitelendirdiler. 30 Mayıs 1992 günü, Metodi Spasov, “komünist ajanı” olduğu gerekçesiyle, Patrik Maksim’in azli için emir verdi. Yine aynı emirle yeni bir Sen Sinod tayin etti ve bu yeni Sen Sinod’un başına başkan vekili olarak Metropolit Dimon’u getirdi. Zıbev; 1 Haziran 1992 günü sabahın erken saatlerinde taraftarları ve fedaileri ile birlikte Sen Sinod merkezini işgal etti. Patrik Maksim, ruhbanlar ve sivil memurların binaya girmelerini kaba kuvvet kullanılarak önlendi. İçerde olanlar yaka paça dışarı atıldılar. Korumalarla çıkan çatışma sonunda içeri giremeyen Patrik Maksim ve diğerleri çaresiz Sofya Metropolitliği’ne sığındılar ve uzun bir süre orayı Patrikhane merkezi olarak kullandılar. Böylece Ortodoksluk tarihinde yaşanmamış bir süreç başladı.
Bu arada, SDS hükümeti yetkiler vaat ederek, çok sayıda metropolit ile anlaştı ve böylece bir Sen Sinod daha kuruldu. Nevrokop Metropoliti Pimen ikinci sinodun başına seçildi. Bu suretle Bulgaristan’daki her metropolitlik bölgesinde, Patrik Maksim’e bağlı olanlar ve Pimen’e bağlı olanlar şeklinde iki başlı bir yönetim başladı. (Bunun ne anlama geldiğini şöyle tarif edebiliriz: Türkiye’de her ilde bir İl Müftüsü vardır. Her ilde farklı gruplara bağlı 2 il müftüsü olmasını tasavvur edelim…)
Bu rezalet öyle boyutlara ulaştı ki iş kaba kuvvete vardı. Bazı bölgelerde din adamlığı ile bağdaştırılamayacak hadiseler yaşandı, metropolitlik binalarının, kiliselerin, manastırların kapıları kırılarak girildi, yağmalandı, din adamları birbirlerini dövdü… Bulgar Sen Sinodu’na ait olan mum fabrikasına da yeni patriğin safında olanlar el koydu ki bu fabrikanın geliri kilise için fevkalâde önemliydi. İlienski Manastırı’nda (Sveti İliya) bulunan bu fabrikada Sinod’un tersi olarak yazılan “Donis” adlı bir şirket kuruldu, mum ve diğer dini malzeme satışları bu şirket üzerinden yürütüldü.
İki yıl boyunca Sen Sinod binası, Pimen taraflarının elinde kaldı. Patrik Maksim’in tüm itirazları ise sonuçsuz kaldı. Bir tarafta yasal Sen Sinod’un başı olduğunu iddia eden Maksim; diğer tarafta “Maxim komünist ajanıdır. O ve tarafları tayin ile gelmişlerdir. Biz gerçek Sen Sinoduz.” şeklinde konuşan Pimen taraftarları, dini açıdan rezalet sayılabilecek bu kavgayı sürdürürken Bulgaristan Devleti hadiselere sadece seyirci kaldı. 1 Haziran 1994 tarihinde Metropolit Neofit kalabalık bir fedai gurubuyla binayı kaba kuvvet kullanarak geri aldı tabi devlet buna da seyirci kaldı!
4 Temmuz 1996 tarihinde, bir kilise konsülü toplantısı toplandı ve Pimen yeni grup tarafından Patrik seçildi zaten Pimen grubu bu konsül toplantıları ile birlikte ikinci Bulgar Patriğini seçeceklerini basın yolu ile kamuoyuna duyurmuşlardı. Patrik Maksim ve onun Sen Sinodu, bu konsülün yapılmaması için devlete baskı yaptılar fakat yapılmasını engelleyemediler. Kilise konsülü yapılırken Metropolit Pimen’e, Kiev Patriği Filaret de katılarak destek verdi. Bu arada eski Başbakan Filip Dimitrov ile Başsavcı İvan Tataçev de bu toplantılara katıldılar. Böylece 91 yaşındaki Pimen, Bulgaristan’a ikinci patrik oldu. Başsavcı İvan Tataçev ise yapılan seçimi tescil edeceğini ve yasal olduğunu savundu.
Yazımızın başında 98 yaşında yönetim erki açısından işlevsiz olan Bulgar Patriği Maxim’in astlarınca yönlendirildiğini bir anlamda kukla olduğunu belirtmiştik. Bu yeni oluşturulan Sen Sinod ve başına seçilen Pimen’in de aslında farkı yoktu, zira dizginler hep Metropolit İnokentiy’in elinde oldu. Zaten süreç içinde Pimen vefat edince İnokentiy kendisini Sen Sinod Vekili olarak tayin etti. Bu suretle de başında patrik olmadan yönetilen ikinci bir sinod varlığını sürdürmeye devam etti. Zamanla Pimen taraftarı metropolitler Maxim’den aman dileyerek saf değiştirdiler. Yeni sinod İnokentiy’in başkanlığında ısrarla varlığını sürdürmeye çalışsa da başarılı olamadı. Metropolit İnokentiy’in dini rütbesini Rusya’da almış ve Rusya’ya sempati ile bakan biri olduğunu da belirtelim.
1994’te Rum Patriği’nin cemaatimiz üzerindeki baskısına karşı bir mücadeleye başladığımızda Metropolit İnokentiy, İstanbul’a gelerek bizimle görüşmüş ve destek sözü vermişti. Fakat bu sözde kaldı…
Bulgaristan; varlığını tarihsel süreçte, Panslavizm’in hamisi olan Rusya’ya borçludur ve bu mevcudiyetini, (Rumi) 1293 Harbi ya da 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi’nin getirisi olan Rusya’nın dayatması, Aya Stefanos Antlaşması’na bağlar. Aya Stefanos (Yeşilköy) Antlaşması 3 Mart 1878’de imzalanmıştır. Buna göre, “Tuna Eyaleti”nde kurulacak geniş bir “Bulgaristan Prensliği” kabul edilmekteydi. Ancak büyük Avrupa devletleri, “Aya Stefanos Antlaşması”nı kendi çıkarlarına uygun bulmayarak 18 Haziran 1878’de “Berlin Kongresi”ni tertiplediler. Zira en büyük edinim Bulgaristan’da görünse de aslında güç olarak en çok nemalanan Rusya olacaktı. Berlin Kongresi’ne göre ise yaratılmak istenen Büyük Bulgaristan, küçültülerek Balkan Dağları kuzeyinde oluştu, Makedonya ve Balkan Dağları ile Ege Denizi arasındaki topraklar Osmanlıya bırakıldı. Aya Stefanos Anlaşması yürürlüğe girememiş de olsa, bugünkü Bulgaristan mevcudiyetini Rusya’ya bağlıdır ve bu şükran hep var olmuştur.
Ta ki Bulgaristan’ın AB üyesi olma süreci başlayana kadar…
Bulgaristan’daki kilise savaşını bir anlamda ABD ile Rus güç savaşı olarak da görmek gerekir. Dünya Ortodoks nüfusunun çok büyük kısmı Rusya’da yaşar. SSCB döneminde buna neredeyse tümü dahi denilebilirdi. Türkiye’de birkaç bin Rum Ortodoks vardır. Yunanistan’daki Slav, Müslüman ve Yunan olmayan unsurları çıkardığımızda ise birkaç milyon ile tanımlayabileceğimiz Yunan Ortodoks bulunur. Rusya’nın Ortodoks nüfusunu Yunanistan ile mukayese etmek bu bağlamda mümkün değildir. Bu bize, Rus Ortodoks Kilisesi’nin Fener Rum Patrikhanesi’nin Ekümenik ve Rum Patriği’nin Dünya Ortodokslarının lideri olma sevdasının karşısında durmasını açıklayabilir. Ve ABD’nin her daim Fener Rum Patrikhanesi’nin arkasında olması, en büyük destekçisi olması da bu suretle anlaşılır.
1989’dan sonra, İstanbul’daki Bulgar Kiliseleri’ndeki önemli ayinler Rumca yapılmaya başlanmıştı. Buna dönemin “Grekofil” olarak bilinen Bulgar Vakfı yöneticileri de çanak tutmaktaydılar. 1994’te ise Rum Patrikhanesi ile aramızda dini belgeler krizi patlak verdi. Rum Patriği Bartholomeos, Türkiye’deki Bulgar Cemaati Başpapazı, Kostantin Kostoff’a baskı yaparak, vaftiz ve evlenme dini belgelerinin bundan böyle Rumca yazılmasını zira Türkiye’deki Bulgar Kiliseleri’nin kendisine bağlı olduğunu iddia ediyordu. (Bu süreç “Patrikhane ile Mücadelem, Bulgar Eksarhlığı Vakfı’nda 15 Yıl” adlı kitabımızda belgelerle tüm ayrıntıları olan 1996’daki hukuk sürecini başlattı.)
Bu süreçte, Maxim daima Rum Patrikhanesi’nin yanında yer aldı. Medyada yaşananların ayyuka çıktığı bir anda -ki bunu, Rum Patrikhanesi açısından hep çok akıllıca bir hamle olarak değerlendirdik- Rum Patriği Bartholomeos, Sofya’ya giderek Bulgar Patriği Maxim’e gövde gösterisi niteliğinde büyük bir destek verdi.
Bartholomeos bu gezisinde diğer Sen Sinod’u tamamen dini kanonlara göre yasadışı ve yasal tek patriğin Maxim olduğunu ilân etti. Tabi bu durum ve Bartholomeos’un bu destek ziyaretinde Maxim’in bizim hakkımızda yaptığı beyanlar, Bulgaristan’da medya tarafından çok eleştirildi. Ama bu ziyaret ikinci Sen Sinod’un bize karşı destek vermemesine neden oldu. Hani “şaka gibi” denir ya… Kavganın başladığı anda harekete geçerek, İstanbul’a kadar gelen ve o an için bize çok önemli dini belgeler teslim eden, bir anlamda dini belgeler krizinin çözülmesinde de faydalı olan Metropolit İnokentiy, telefonlara çıkmamaya başladı. Biz de bir daha kendisini arayıp rahatsız etmedik! Bu değişmeyi ise kendi açılarından anlamaya çalıştık ve şu kanıya vardık: İkinci sinodun -ki arkasında devlet desteği de vardı- bir şekilde dini açıdan da yasal sinod kabul edilmesi durumunda Rum Patrikhanesi ile köprüleri atmamak! İstanbul’daki Bulgar Cemaati’ne yapılanları onaylayan bir tavır almadılar ama karşı da çıkmadılar.
Rum Patriği Bartholomeos, daha sonra da ziyaretler yaparak Maxim’in elini sürekli güçlendirdi. Aynı dönemde Yunanistan da hararetli bir şekilde Bulgaristan’ın AB üyeliği için destekçisiydi.
Bu kavgalar süregelirken, Feriköy’deki Bulgar Mezarlığı’nda bir gün o anda Bulgaristan Başkonsolosu olan “Kiril Momçilov”, yanında bir dışişleri yetkilisi olduğunu sonradan anladığımız kişi ile birlikte bize aba altından sopa göstermeye çalıştı. Münakaşa esnasında “Bizim AB ile aramızı mı açacaksınız.” şeklinde bir ifade sarf etti. Kendisine pek de “nazik” olmayan bir üslupla, Bulgar Kiliseleri Vakfı’nın bir Bulgaristan kurumu olmadığını, Türkiye Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne bağlı, tüzel kişiliği olan bir Türk kurumu olduğunu ve yöneticilerinin de birer TC vatandaşı olduklarını söyledik. Yunanistan’ın AB sürecinde Bulgaristan’a desteği hep sürdü, bu süreçte de Bulgar Patriği Maxim’in Rum Patriği’ne “medyunu şükran” tavrı devam etti…
Patrik Pimen’in vefatının ardından, işlevsiz ve patriksiz kalan ikinci grubun çoktandır esamesi kalmamıştır. Bu bağlamda, Patrik Maxim de yaşamının son yıllarını huzur içinde, sorunsuz sürdürdü. Maxim’in bir dönem yaşlılıktan ötürü istifasını istediler ama o kabul etmedi, dini kurul da Barholomeos’un desteğini sürdürdüğü birini AB’ye girme sürecinde azil etmeye cesaret edemedi ve bu güne gelindi.
Maxim’in bu kadar uzun yaşaması bir anlamda Bulgaristan’daki bazı beklentileri ya da dengeleri alt üst etmiştir. Bu makamlarda bulunanların yanlarında hep ondan sonra makamı elde etme arzusunda olanlar bulunur. 90’lı yıllarda, Metropolit Neofit ve Metropolit Dometyan’ın adları Maxim’in ardından “müstakbel” olarak telaffuz edilen isimlerdi. Bir zaman sonra Dometyan için bu söylem daha çok arttı. Ama şu anda artık onlar da yaşlı ve Bulgar Kilisesi’nin Maxim örneğindeki gibi erki kullanamayan ya da sağlının bozulma ihtimali olan birini seçme ihtimali zayıf görünüyor. Bu durumda ise ortaya sinodun en genç üyesi olan “Plovdiv Metropoliti Nikolay” çıkmakta…
Bulgaristan Kilise Kanonları’na göre, 7 gün içinde Sen Sinod Başkan Vekili’nin ve 4 ay içinde ise yeni patriğin seçilmesi gerekiyor. Bu işlemleri yürütmek için Sen Sinod’un başına “Tırnovo Metropoliti Grigoriy” getirildi. Teamüllere istinaden böyle bir süreçte Sen Sinod’un başına getirilen kişi; patrik olma şansı olmayan biridir. Zira Ortodoks dini yapılanmasında Sen Sinod başkanı o an görevde olan patriktir ve yeni patriğin seçimi ile birlikte Grigoriy’in de görevi bitecek.
Bir başka husus Bulgaristan Patriği’nin aynı anda Sofya Metropoliti ünvanını da taşıdığıdır. Maxim’in vefatının ardından boşalan bu görece de geçici olarak “Plovdiv Metropoliti Nikolay” getirildi. Bugün yapılan cenaze törenini de doğal olarak Nikolay yürüttü. Bu veriler karşısında, (şahsi) analizimiz; en genç sinod üyesi olan Metropolit Nikolay’ın müstakbel Bulgar Patriği olacağıdır.
Müteveffa Patrik Maxim için dün (8 Kasım Perşembe) Sofya’daki Aziz Nedelya Kilisesi’nde, Rum Patriği Barholomeos, Başbakan Boyko Borisov, çok sayıda bakan ve yöneticinin de katıldığı dini tören yapıldı.
Rum Patriği Bartholomeos Perşembe günü özel bir uçak ile Sofya’ya vardığında yaptığı açıklamada Maxim’i “En iyi dostum” olarak niteledi. Maxim’in vefatı üzerine Bulgaristan’da 9 Kasım Cuma günü ulusal yas ilan edildi. Sofya’daki ve Bulgaristan’ın en büyük ve görkemli kilisesi “Aleksandır Nevsky”de Bulgaristan ve diğer ülkelerin diplomatları ile Ortodoks liderlerinin ve Rum Patriği Bartholomeos’un da katılımıyla ayin yapıldı. Ayinde Bartholomoes bir konuşma yaptı. Daha sonra cenazesi defnedilmek üzere“Troyan Manastırı”na gönderildi.
Allah Rahmet Eylesin…
Bojidar Çipof
